Derleyen: Zeynep Dilara Akyürek / Milliyet.com.tr – Dünyanın en tanınan ve en eşsiz kentlerinin kimi vakit en az kendileri kadar özel sorunları olabiliyor. Paris sokaklarındaki devasa fareler, New York kentinin sık sık yaşanan elektrik kesintileri ve natürel megakent İstanbul’un trafiği… Ancak hepsi ortasında yalnızca New York’ta kendine has elektrik sorunu nedeniyle beşerler ve bilhassa bayanlar can veriyor. Bir elektrik kesintisi nasıl olur da insan öldürür diyecek olanlar için, en karanlık sokaklarda gerilerine bakmadan ne kadar müddet yürüyebileceklerini sormak da manidar olacaktır. 1977’de de durum motamot buydu. Sokaklar 25 saatlik derin ve en az gece kadar siyah karanlığa gömüştü. 1 yıldırımla başlayan kesinti milyonlarca dolarlık ziyana ve binlerce bayanın, suçsuz ailelerin hayatının altüst olmasına neden oldu. Buradan 9 bin kilometre uzakta, okyanusun öteki ucundaki New York kentinin karanlık sokaklarına gidiyoruz!
1977’deki elektrik kesintisi sırasında Brooklyn kıyısından çekilmiş Manhattan silüeti
1977’DE NEW YORK’TA NELER YAŞANDI?
13 Temmuz 1977, New York kenti için pek de sıradan bir yaz günü değildi. O gün yaşanan şiddetli yağmur ve ona eşlik eden yıldırım, kara bulutların ışıktan yoksun bıraktığı kenti bütünüyle karanlığa boğmak üzereydi. Saatler 20.40’ı gösterdiğinde 25 saatten daha uzun sürecek elektrik kesintisine sebep olacak yıldırım düştü. Bu elektrik kesintisine yol açan yıldırım tıpkı vakitte pek çok New Yorklunun da hayatının tam ortasına düşecekti. Çünkü ışıltısı, onlarca rengarenk ekranla süslü New York, meydan ve caddeleri karanlığa gömüldüğünde akla gelecek her türlü berbatlığın de başşehri oluyordu. Bundan 47 yıl evvel yaşanan gece New York’un karanlık yüzünü ortaya çıkardı!
O gece sokakların karanlığa gömülmesi taciz, tecavüz, soygun ve yağma üzere kabahatlerin da tavan düzeyine ulaşmasına sebep olmuştu. Konutlarında oturan New Yorklular arkası gerisi kesilmeyen bayan çığlıkları ve feryatlar duyuyordu. Kent kundaklama hadiseleriyle da tam manasıyla yangın yerine döndü. O gece kentin öbür yerlerine oranla daha yoksul olan noktalarında her türlü suça taban hazırlayan karanlık, elektrik kesintisinden tam 9 ay sonrasında da doğumhanelerin dolup taşmasına neden olmuştu. Yüzlerce bayan 13 Temmuz’un karanlığında, kendisini daha da derine çeken makûs niyetli adamlarla karşılaşmış ve ne yazık ki tecavüze uğramıştı.
PROJESİ 95 YIL SONRA ÇÖKTÜ
Ampulün mucidi ve dünyanın sayılı dâhisi ortasındaki Thomas Edison, 1882 yılında New York’a hayran olunası icadını kurmuş ve sokakları aydınlatmayı başarmıştı. İngiltere için söylenmiş olsa da ‘güneşin batmadığı imparatorluk’ artık Edison’un New York’uydu. Şehir tamamen ışıl ışıl olmuş, artık dünyanın kalbi burada atmaya başlamıştı. Zaman akıyor, her geçen gün aydınlanan kentte geceler gündüze dönüyordu. Öyle ki Pearl Street isimli elektrik santrali, 1884 yılına gelindiğinde 500’den fazla müşteriye 10 binden fazla ampul ile hizmet eder duruma geldi. Aydınlanan artık yalnızca sokaklar değildi. Elektrik tesisatları her geçen gün devasa yapıların ve gelecekte dünyanın göz bebeği olacak kentlerinden New York’un her yerine yayılıyordu.
İlk aydınlatma teşebbüslerinin üzerinden 1 asırdan fazla vakit geçmişti. Artık New York’un tek elektrik dağıtıcısı Edison değildi lakin en güçlüsüydü. 1977’de yaşananlar 350 milyon dolarlık ziyana ve büyük reaksiyonlara sebep olsa da Edison hâlâ elektrik deviydi. Bugünlerde de dünyanın en büyük güç dağıtım sistemlerinden birini işleten Con Edison şirketi, 1823 yılında New York Gas Light şirketi olarak kuruldu. Daha sonra elektrik, gaz ve buhar hizmetleriyle New York City ve Westchester County’de yaşayan 10 milyon beşere güç sağlamaya başladı. Ancak elektrik kesintisi nedeniyle tek bir sefer mağduriyet yaşanmadı, 21’inci yüzyılda bile bu kesintiler devam etmiş ve tıpkı 1977’de olduğu üzere hadiselerden hem de farklı nedenlerden onlarca kişi hayatını kaybetmişti. 1965’te yaşanan kesinti 12 dakika üzere kısa bir mühlet içinde, 200 bin kilometrekarelik bir alanda yaşayan 25 milyon insan karanlıkta bıraktı. 1965, 1977, 2003, 2019 ve 2021’deki kesintilerden sonra ise daima tıpkı soru soruldu. Thomas Edison yerine Nicola Tesla New York’u aydınlatsaydı, bunlar yaşanır mıydı?
NEW YORK’UN KAZANANI TESLA MI, EDİSON MU?
ABD’de elektrik gücü, özel şirketler tarafından üretiliyor. New York eyaletine hizmet veren şirketlerin ortasındaki bir mutabakat sonucu, üretim, New York Ortak Güç Bölgesi kontrol merkezindeki bilgisayarlar aracılığı ile yönetiliyor. Kentin elektriği ise, ABD’nin en büyük elektrik şirketi olan “Consolidated Edison” (Con Ed) şirketi tarafından sağlanıyor. Con Ed sisteminde en az 15 santral ve üçte ikisi yer altı kablolarından oluşan 193 bin km’lik çizgi var. Thomas Edison’dan sonra kent içi elektrik üretimi konusunda, Con Ed firması ile kent belediyesi ortasında bir uzlaşmaya varılmıştı.
Peki, Nicola Tesla’nın alternatif akımı New York’ta neler yaptı? Tesla’ya verilen projelerden biri ark lambalı bir sokak aydınlatma sistemi geliştirmekti. Ark aydınlatması en tanınan sokak aydınlatması tipi olmasına karşın yüksek voltaj gerektiriyordu ve Edison’un düşük voltajlı akkor sistemiyle uyumsuzdu. Bu da şirketin sokak aydınlatması isteyen kentlerdeki mukavelelerini kaybetmesine neden oluyordu. Tesla’nın dizaynları hiçbir vakit, muhtemelen akkor sokak aydınlatmasındaki teknik gelişmelerden ve Edison’un bir ark aydınlatma şirketiyle kestiği bir montaj mutabakatı nedeniyle üretime alınmadı. Lakin elektrik dağıtımında 1977 yaşanan büyük kesintide, New York’ta kullanılan sistemlerde Tesla’nın keşifleri ve icatları da kullanılıyordu. Yani büsbütün Edison’un elektrik sistemi hasar almamıştı. Her iki dâhinin sistemi tek başına kullanılacak olsaydı da, yıldırımın verdiği hasar münasebetiyle elektrik kesilecekti. Böylelikle yaşananlar bugünkünden pek de farklı olmayacaktı.
13 Temmuz 1977’de New York sokaklarından bir kare
‘HER AN ÖBÜR BİR KENTTE DE YAŞANABİLİR’
Şehirler ve teknoloji her gün büyümeye devam ediyor. Kısa daima elektrik kesintileri pek çok kişiyi mağdur etse de 1977’de olanlar bir seferlik olmayabilir. Sistemler büyüdükçe ve daha da karmaşıklaştıkça, kontrolü de tıpkı ölçüde zorlaşıyor. Kesintilerin yaşanması durumunda rastgele bir kabahatin mağduru olmadan da hayatını kaybedebilecek hastalarla dolu hastaneler, hayatını oksijen tüpüne ya da bir aygıta bağlı sürdürenler ve elektrik olmadan bir adım öteye gidemeyecek üretim dalı için jeneratörler ya da yenilenebilir güç sistemleriyle tedbirler alıyor. Ancak durum sokaklar ve konut bölgeleri için o kadar da parlak olmayabilir. Elektrik mühendislerine nazaran o gün New York’ta yaşananlar, diğer bir biçim ya da olaylar zinciri içinde, gelecekte farklı bir kentin başına da gelebilir.
