Zeynep Dilara Akyürek / Milliyet.com.tr – 14 Mayıs 2025 gecesi Girit Adası açıklarında 6 büyüklüğünde bir sarsıntı meydana gelmiş, sarsıntı Muğla’dan da hissedilmişti. Kandilli Rasathanesi’ne nazaran sarsıntının derinliği 80 kilometreydi. 01.51’de yaşanan sarsıntı, 8’den büyük sarsıntıların kaydedildiği bir yer için yadırganmayacak cinsten olsa da, zelzele denince bile yaşanan tedirginlik kaçınılmazdı. 2025’in başında Santorini Adası’ndaki zelzele fırtınası da akıllara gelince Ege Denizi’nde yaşanabilecek büyük bir zelzele ve Türkiye’nin bundan nasıl etkileneceği merak konusuydu. Tarihe geçmiş tsunamiler, batık kentler ve devletleri yıkıma götüren sarsıntılar biliniyor ve Ege’nin en ‘vahşi’ faylarından biri büyük bir sarsıntıya hazırmış üzere varlığını vakit zaman hissettiriyordu. Peki Girit ve etrafı, bilhassa de yalnızca 180 kilometre uzaktaki Türkiye, mümkün büyük sarsıntıdan nasıl etkilenirdi? Girit’in sarsıntı geçmişi ve tsunami ihtimali neydi? Gazi Üniversitesi Mühendislik Fakültesi İnşaat Mühendisliği Kısmı Öğretim Üyesi, Afet İdaresi Uzmanı Doç. Dr. Bülent Özmen, Sakarya Üniversitesi Afet İdare Uygulama ve Araştırma Merkezi Jeofizik Mühendisliği Öğretim Üyesi Prof. Dr. Murat Utkucu ve ODTÜ İnşaat Mühendisliği Kısmı Kıyı ve Deniz Mühendisliği Kolu Öğretim Üyesi Prof. Dr. Ahmet Cevdet Yalçıner, Girit’le ilgili tüm merak edilenleri Milliyet.com.tr’ye anlattı.
GİRİT’İN ZELZELE GEÇMİŞİNDE NE VAR?
Girit, hem tarihi hem de depremselliğiyle dikkat çeken bir adaydı. Pek çok milletten insanın yaşadığı ve farklı kültürlere mesken sahipliği yapan Girit, tarih uzunluğu zelzelelerle yüzleşmiş, o denli ki pek çok sefer 8’den büyük sarsıntılar adayı ve geniş etrafını vurmuştu. Girit’in sarsıntı geçmişiyle ilgili Doç. Dr. Bülent Özmen, “Tarihsel devirde bu bölgede çok sayıda zelzelenin meydana geldiği görülüyor. Bunların en büyüğü 21 Temmuz 365’teki 8.3 büyüklüğündeki zelzeledir. Girit civarında meydana gelen kıymetli sarsıntılardan biri de 12 Ekim 1856 tarihinde yaşandı. Bu sarsıntının yaratmış olduğu hasar bilgilerinden yararlanarak büyüklüğünün 7.7 olduğu ön görülüyor. 8 Ağustos 1303 tarihinde de büyüklüğünün yaklaşık 8 olduğu öngörülen bir sarsıntı meydana gelmişti. Başka değerli sarsıntı 1 Ocak 1681 tarihindedir. Bunların yanında 1717, 1769, 1780, 1805, 1810, 1814, 1815, 1862, 1887’de de sarsıntılar yaşanmış, bugün de bölgede 6 büyüklüğünde bir zelzele kaydedilmiştir” dedi. Yani Girit ve etrafı için 6 büyüklüğündeki zelzele pek de şaşırtan değil. Bundan sonra yaşanabilecek büyük sarsıntıların tesiri ise geçmişteki üzere Girit hudutlarını aşabilir. Doç. Dr. Özmen, bunu şöyle anlatıyor:
“Girit adası ve civarında tarihî ve aletsel periyotta çok sayıda hasar yapan sarsıntı meydana gelmiş, bunların büyüklüğü vakit zaman 8’i bile geçmişti. Burası dünyanın en faal bölgelerinden biridir. Ülkemiz kara hudutlarına uzak olmasına karşın 7’den büyük her zelzelenin, Türkiye’de de hasar yaratma mümkünlüğü vardır. Bilhassa tarihte örneği görüldüğü üzere 8 ve daha büyük bir zelzele olması durumunda, kesinlikle ülkemizde de hasara neden olacaktır. Afrika levhasının Ege Denizi altına daldığı ve Helen Yayı diye isimlendirilen fay sınırı üzerinde tarihî devirde olduğu üzere ilerleyen vakit için de çok sayıda zelzele meydana gelecektir. Hem Girit Adası içinde hem de Ege Denizi’nin altında Afrika levhasının Ege Denizi altına dalması nedeniyle çok sayıda faal fay vardır. Bugün meydana gelen sarsıntı, Helen Yayı boyunca yer alan ve Pliny çukurluğu diye isimlendirilen ve 1303 yılında yaklaşık 8.1 büyüklüğünde bir zelzelenin meydana geldiği bir bölgededir. Bu bölgede fayların kayma suratına, geçmişte üretmiş olduğu sarsıntı büyüklüklerine baktığımızda maalesef daha büyük bir sarsıntı oluşma mümkünlüğünün yüksek olduğunu söyleyebiliriz.”
Aletsel periyotta (1900 yılı sonrası) Girit Hendeği ve irtibatlı tektonik ögeler üzerinde meydana gelmiş büyüklüğü 6’dan büyük olan zelzeleler. Yeşil daire 13 Mayıs 2025 sarsıntısının dış merkezini göstermektedir. Harita, USGS-NEIC zelzele kataloğundan üretilmiştir. (Prof. Dr. Murat Utkucu)
7 İLA 8’E HAZIRLIK! ‘MİLLİYET’İN ARŞİVİ HASARI ORTAYA KOYUYOR’
Girit, geçmişte büyük zelzeleler üretmiş ve Türkiye’de bu sarsıntılardan etkilenmişti. 1900’den sonra, yani aletsel devirde de büyük sarsıntılar yaşanmıştı. Prof. Dr. Murat Utkucu’ya nazaran, Aletsel periyottaki 9 Temmuz 1956 büyüklükleri 7.4-7.7 ve 6.9-7.1 ortası verilen 2 büyük sarsıntı, 24 Nisan 1957 Rodos (6.8), 25 Nisan 1957 Fethiye Körfezi (7.2) ve 20 Temmuz 2017 Bodrum-Kos (6.8) zelzeleleri yıkıcı zelzelelerin öne çıkan örnekleri. Prof. Dr. Utkucu hem Girit hem de Santorini merkezli sarsıntıların ve tsunamilerin Türkiye’ye olan tesirlerinden şöyle bahsediyor: “365 zelzelesi yer hareketi ve tsunamisi Sicilya, Yunanistan, Kıbrıs, Libya, Güneybatı Türkiye, Mısır ve Filistin’de tesirli olmuştur. 1303 zelzelesinin tüm Doğu Akdeniz’de (Antalya ve Antakya dahil) tesirli olduğu ya da hissedildiği biliniyor. 1856 zelzelesinin Girit Eyaleti vilayetlerinde ve bilhassa de eyaletin merkez kenti Kandiye’de (Heraklion) tesirli olduğu rapor edilmişti. 1956 Amorgos (7.4-7.7) zelzelesi kıymetli bir tsunami oluşturmuş ve bu tsunaminin dalga yüksekliğinin Amorgos Adası’nda 20 m’ye ulaştığı rapor edilmişti. Türkiye kıyılarında da tesirli olan bu tsunaminin dalga yüksekliği Bodrum’da 2.1 metreydi. Bu bağlamda Girit Adası kuzeyinde meydana gelen MÖ 1625 dolaylarındaki Santorini Volkanik Patlaması felaketi sırasında oluşan tsunaminin Türkiye’nin batı kıyılarındaki Didim ve Fethiye ilçelerinde tesirli olduğu, Dalaman kıyılarında rapor edilmiş 3 çökel katmanın 1303 Girit sarsıntısı ile ilişkilendirildiği, 1481 Rodos sarsıntısının oluşturduğu tsunaminin Antalya kıyılarını vurduğu ve 2017 Bodrum-Kos zelzelesi akabinde oluşan tsunaminin 100 metre kara içine ilerleyerek maddi ziyan ve paniğe neden olduğu unutulmamalı.”
Ayrıca Prof. Dr. Murat Utkucu Milliyet gazetesinin arşivini de değerli bir kaynak olarak gösterdi ve “Girit’te olacak bir zelzele Türk topraklarını ne derece tesirler, geçmişte Muğla kıyılarında zelzele sonucu yıkım yaşanmış mıydı?’ sorusunu, 1957 Fethiye sarsıntısı örneği, 27 Nisan ve 12 Mayıs 1957 günlerine ilişkin Milliyet gazetesinden alıntı yoluyla bir makalede yer verilen hasar dağılımı üzerinden cevaplayalım. Muğla Merkez’de 11 mesken büsbütün, 2 cami, 1 lise ve bir kız enstitüsü kısmen; Marmaris Merkez’de 43 mesken büsbütün, 105 mesken kısmen; Datça Merkez’de 9 mesken büsbütün, 29 mesken kısmen; Köyceğiz Merkez’de 30 mesken büsbütün, 3 konut kısmen; Milas Merkez’de 71 konut, 1 apartman ve 1 cami büsbütün; Ula Merkez’de 6 konut büsbütün, 80 mesken kısmen harap olmuştur. Yeniden bu kazalara bağlı köylerde de 610 konut büsbütün ve 200 küsur mesken de kısmen hasar görmüştür. Zelzelenin merkezini teşkil eden Fethiye ise %90 nispetinde yıkılmıştır. Bütün resmi binalar, bankalar, hastane ve su tesisleri büsbütün yıkılmıştır. Zelzele sonrası halk dağ ve ovalara göç etmiş ve çadırlara yerleştirilmiştir (27 Nisan 1957 Milliyet). Fethiye merkezli sarsıntının tüm Ege’de yol açtığı hasar şu biçimdedir: 3796 mesken, 23 resmi bina, 20 okul binası, 124 iş yeri büsbütün yıkılmış; 886 konut oturulamayacak hale gelmiş, 5 cami ağır hasar görmüştür (12 Mayıs 1957 Milliyet)” diye konuştu.
Prof. Dr. Utkucu sözlerinin devamında, Girit’te muhtemel bir zelzelenin büyüklüğüne ait ipuçları da verdi. Hazırlıkların hızlanması gerektiğine de vurgu yapan Prof. Dr. Utkucu, tsunamiye de dikkat çekti:
“Tarihsel ve aletsel devir zelzele aktifliği ve yıllık 3.5 santime ulaşan levha hareketleri dikkate alındığında, Girit Adası ile Güneybatı Türkiye ortasındaki bölgede büyüklüğü 7-8 ortasında olan zelzelelerin olmasının mümkün olduğu, bu sarsıntıların mümkün kuvvetli yer hareketlerinin ve oluşturacakları tsunamilerin Güneybatı Türkiye’de tesirli olabileceğinden hareketle gerekli tedbirler alınmalı ve afet hazırlığı hızlanmalı. Girit Adası, Rodos Adası ve Fethiye Körfezi çizgisindeki faylar deniz altında kalıyor. Buna geçmişteki büyük zelzelelerin bilhassa 1960’lı yıllar öncesi meydana geldiği hususu da eklendiğinde, geçmişteki hangi zelzelenin hangi fay üzerinde meydana geldiği ve ilgili fayın ne kadarlık kısmını kırdığı hususlarında belirsizlikler mevcut. Fakat afet idaresi açısından hareket stili, büyüklüğü 7-8 ortasında olan zelzelelerin olmasının mümkün olduğu ve bu sarsıntıların yer hareketlerinden ve bilhassa de Güneybatı Türkiye için tsunami tehlikesi bulunduğundan yola çıkarak tedbirler alınması ve afet hazırlığının yükseltilmesi olacaktır.”
Girit’in 2 km batısındaki yükseltilmiş plaj, zelzele sırasında yaklaşık 9 m yükselen dalga kesitli çentik ve deniz mağaralarını gösteriyor.
TSUNAMİDE YAZGI DEĞİŞTİREN KRİTİK 10 KİLOMETRE
2025’in ikinci ayında, Santorini Adası’ndaki ‘deprem fırtınasını’ konuşmuş, büyük bir zelzele sonucu Türk kıyılarını vurabilecek tsunami için uzmanlardan kritik bilgiler almıştık. Üstelik geçmişte Santorini’deki sarsıntılardan sonra tsunamide can veren birinin iskeleti de Çeşme’de bulunmuştu. Yani Türk kıyıları, Ege’nin sarsıntılarından sonraki dalgalara aşinaydı! Santorini Adası ile Muğla kıyıları ortasında 180 kilometrelik bir ara vardı, tıpkı Girit ve Muğla ortasındaki gibi… Peki tsunami, 80 kilometre derinde yaşanan bir zelzelede ne kadar tesirli olur? Derinlik, oluşacak dalgaların tesirini ne istikamette değiştirir? Prof. Dr. Ahmet Cevdet Yalçıner, Girit’in tsunami geçmişini Leonardo da Vinci’nin anılarından örneklerle, ’10 kilometreye’ dikkat çekerek anlattı.
“Bölge, Ege yayı dediğimiz Mora Yarımadası’nın güneyinden başlayıp Girit’in güneyinden Rodos’un batısından, bu Karpatos’tan geçip Rodos’un batısından Dalaman’a giren, bir bahiste Kıbrıs’a giden Ege fayının üzerinde oluyor. O Ege Fayı dalma batmaz zonudur. 1481 zelzelesi değerlidir. Zira Leonardo da Vinci bile 1504 yılında yazdığı teknik notlar kitabında o sarsıntıdan ve tsunamiden bahseder. Bugünkü zelzele daha güneyinde Karpathos Adası’nın güneyinde olmuştur ve de Ege Yayı üzerindedir. Sarsıntının üst merkezi vardır. Bir de odak derinliği vardır. Odak derinliği dediğimiz zelzelenin asıl olduğu, fayın kırıldığı, yüzeyden aşağıya kadar inen o noktaya olan ara, kilometredir. Bu bazen 5 kilometre olur. 5-10 km ortası olabilir mesela, 23 Nisan İstanbul sarsıntısı de çok sığ odaklıydı. Yüzeye yakın yer kırılmıştı. Girit’te deniz tabanının 80 km aşağısında kırılma oluyor. Bu kırılma 80 km üstte pek de deformasyon yapamıyor. Şayet tabanın 10 km aşağısı kırılsaydı, o vakit deformasyon büyük olacaktı. Büyük deformasyon büyük dalga üretir. O nedenle odak derinliği tsunami oluşumunda değerlidir. ‘10 km’, kıymetli tsunami olaylarındaki odak derinliğidir. Örneğin Sumatra 2004, Japonya 2011 ve de 2020 Sisam Depremi’nde de birebir biçimde odak derinliğinin sığ, yani 10 km mertebesinde olması tsunami oluşturma ihtimalini yükseltti.” –Prof. Dr. Ahmet Cevdet Yalçıner
Apollonia’daki (Libya) su altındaki limanlar
Tsunaminin modellenmesi, İskenderiye’de azamî 9 metrelik bir yükselme öngörüyordu. Depremden sonra birinci dalganın Mısır’a ulaşmasına, yaklaşık 40 dakikalık bir mühlet olduğu varsayım ediliyordu. Peki Mısır’daki İskenderiye Feneri’ni yıkan, Antakya’dan bile hissedilen bu sarsıntıdan Türkiye ve kıyıları nasıl etkilenmişti? Prof. Dr. Ahmet Cevdet Yalçıner şöyle yanıtladı:
“Bu zelzelenin olduğu yer 1303 yılında Akdeniz’de kıymetli tsunamiler yaratan zelzelelerin olduğu yer. Yılında olan zelzelenin, yarattığı tsunami, vaktinde bizim çalışmalarımızda bulunmuştu. Yani Dalaman’a kıyılarına, Türkiye kıyılarına gelen, bu bölgeden yola çıkmış olan tsunami 1303 yılındaydı. Bugünkü zelzelenin bir özelliği, odak derinliği çok fazla. Yani 70 km, 80 km ortasında Yani odak derinliği fazla olması yüzeyde 70 ila 80 km altta kırığın yüzeydeki deformasyonu az olacağından bu bir tsunami oluşturulmuşsa bile çok göze batmaz, aletsel olarak ölçülür. Bugünkünün tsunami oluşturma gücü o kadar yok. Burası, Afrika plakasının Ege Denizi’nin altına daldığı bölgededir ve tarihte bu bölgede tsunami oluşmuştur. Patara Feneri 1481 yılında Rodos zelzelesiyle yıkılmıştır. Hem zelzele tesiri olabilir hem de tsunami tesiriyle olabilir. Onları araştırmaya devam ediyoruz. Yakında bir yayınımız çıkacak o hususta. Bizim kıyılarımıza daha yakın yerde olursa örneğin 30 Ekim 2020’de yaşanan sarsıntı, Sisam Kuşadası ortasındaki bölgede oldu. O vakit bizim kıyılarımıza direkt geldi. Daha uzakta olursa adalar muhakkak bir ölçüde önlüyor tsunamiyi.”
