Derleyen: Oğuzcan Atış / Milliyet.com.tr – ABD ve İran ortasında, yıllar sonra birinci kere İran nükleer programını husus alan bir görüşme gerçekleştirilecek. Umman’da yapılacak görüşmelerde, ABD ve İsrail’in tehdit olarak algıladığı İran Nükleer Programı’na yönelik bir uzlaşma aranacak. ABD Başkanı Donald Trump, 2018 yılında – yani bir evvelki periyodunda – kendisinden önceki ABD Başkanı Barack Obama’nın İran ile imzaladığı nükleer muahededen tek taraflı olarak çekilmiş, bu gelişme iki ülke ortasındaki tansiyonu tekrar doruğa taşımıştı. Bu tansiyon, ABD’nin İran İhtilal Muhafızları Kudüs Gücü Kumandanı Kasım Süleymani’ye suikast düzenlemesinin akabinde, İran’ın ABD’nin Irak’ta bulunan üslerine füzelerle saldırmasıyla sonuçlanmıştı.
İki taraf ortasındaki tansiyon, o günden bugüne kadar gelişen süreçte azalmamak yerine katlanarak arttı. Hamas’ın 7 Ekim’de gerçekleştirdiği ‘Aksa Tufanı Operasyonu’ndan sonraki süreçte, İsrail ile İran ortasındaki tansiyonun yerini vakit zaman çatışmaya dönüşen bir atmosfer almıştı. Tüm bu ortamda Trump, ikinci başkanlık devrinin başında İran ile yeni bir nükleer muahede yapma hazırlığı içerisinde. Bu niyetini, İran lideri Hamaney’e bir mektup göndererek açıklamıştı. ABD Başkanı, görüşmelerin başarılı olmaması halinde İran’ı askeri müdahaleyle tehdit ediyor.
TARTIŞMALARIN ODAĞINDAKİ GÜÇ: İRAN NÜKLEER PROGRAMI
İran nükleer programının geçmişi hayli eskiye dayanıyor. ABD Başkanı Dwight D. Eisenhower, 1953 yılında Birleşmiş Milletler’de yaptığı ünlü “Barış için Atom” konuşmasıyla, nükleer teknolojinin barışçıl kullanımını teşvik etme siyasetini başlattı. Amaç, Sovyetler Birliği’ne karşı müttefik ülkelerin nükleer teknolojiyle kalkınmasını sağlamak ve tıpkı vakitte bu ülkeleri Batı tesirinde tutmaktı. İran, o vakitler bu zamankinden çok farklı bir ülkeydi.
ŞAH PEHLEVİ’YLE BAŞLADI, RUSYA BİTİRDİ
1957 yılında, İran ve ABD ortasında bir nükleer iş birliği muahedesi imzalandı. Mutabakat gereği, İran’a nükleer araştırmalarda kullanılacak ekipmanlar, teknik dayanak ve 5 megawatlık araştırma reaktörü sağlandı. ABD ile İran ortasındaki ilgiler, Şah Pehlevi devrinde üst seviye düzeydeydi. Nükleer enerjiyi bir itibar problemi haline getiren Şah Pehlevi’nin maksadı, 1990’a kadar 23 nükleer santral kurmak ve güç üretimini çeşitlendirmekti. Fakat bu planlar yapılırken, Şah Pehlevi iktidarının 1979 yılında sona ereceğini bilmiyordu.
1979’daki İslam İhtilali ile İran–ABD bağlantıları, en tepe noktadan en taban noktaya geriledi ve nükleer güç konusunda sağlanan dayanak sonlandırıldı. Batı ülkelerinin başlattığı nükleer santral inşaatları, ihtilalden sonra Rusya tarafından tamamlandı ve İran’ın tartışmalara neden olan nükleer programı böylelikle başlamış oldu. 2000’li yılların başında İran’da bilinmeyen nükleer tesislerin bulunduğunun ortaya çıkmasıyla birlikte gözler Tahran’a çevrildi. İran, başından bu yana nükleer programının sadece sivil gayeli olduğunu savunuyor olsa da, birçok ülke ve global nükleer gözlemci olan Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (UAEA) bu bahiste tam olarak ikna olmuş değil.
ABD’nin, 2018 yılında nükleer mutabakattan çekilmesinin akabinde İran, nükleer silah üretmek için de gerekli olan uranyum zenginleştirme çalışmalarına tekrar başladı. UAEA’nın İran’ın nükleer programıyla ilgili yayımladığı son raporlarda, Tahran idaresinin yüzde 60’a kadar zenginleştirilmiş uranyum üretimini sürdürdüğü, Tahran’ın bu oranda 275 kilogram zenginleştirilmiş uranyum stokuna sahip olduğu söz edildi. Bu ölçü, teorik olarak nükleer silah üretimi için mümkün. İran, resmi olarak nükleer silah üretmediğini açıklamıştı lakin birtakım uzmanlar İran’ın mevcut tabloda 1 yıl ila 18 ay içinde nükleer silah üretebileceğini savunuyor.
YENİ MÜZAKERELERİN GAYESİ NE?
İran’ın nükleer silah üreteceği telaşları, Birleşmiş Milletler, Avrupa Birliği ve ABD’nin 2010 yılından itibaren İran’a kapsamlı ekonomik yaptırımlar uygulamasına neden oldu. Yaptırımlar, İran’ın Batı dünyasına petrol satışını engelledi ve yurt dışındaki mali varlıklarını dondurdu. Yaptırımlar, İran iktisadına büyük ziyanlar vermişti. 2015 yılında İran, ABD, Çin, Fransa, Rusya, Almanya ve İngiltere uzun süren müzakerelerin akabinde muahedeye varmıştı.
Anlaşma kapsamında, İran tesislerin denetlenmesine müsaade verdi ve karşılığında yaptırımların kaldırılması kararlaştırıldı. 15 yıllık sürecin akabinde yaptırımların sona ermesi konusunda mutabakat sağlandı. Ancak Trump’ın seçimleri kazanmasıyla birlikte ABD mutabakattan çekildi ve tüm süreç askıya alındı.
Obama’nın “kötü bir anlaşma” imzaladığını savunan Trump, muahedenin kalıcı olmadığını ve İran’ın balistik füze programı ile başka mevzuları ele almadığını belirtmişti. İkinci periyodunda İran ile geniş kapsamlı yeni bir mutabakat yapmayı isteyen Trump, yeni muahedenin İran’ın nükleer programının yanı sıra füze programlarını da kapsamasını istiyor.
Umman’da yapılan görüşmeler, ABD’ye nazaran doğruda,; İran’a nazaran ise dolaylı olarak yapılıyor. Trump’ın tehditlerinin akabinde, ABD’nin görüşmelerin olumsuz sonuçlanması halinde İran’a karşı kısıtlı bir hava operasyonu yapıp yapmayacağına yönelik tartışmalar sürerken, ABD ordusunun bölgeye yaptığı yığınak görüşmelerin olumsuz sonuçlanması hâlinde taarruz gerçekleşeceği ihtimalini güçlendiriyor.
